Veranderinge in ’t Mestreechs
Tot ’t Mestreechs verandert kinne v’r op versjèllende menere laote zien. Ein meneer is ’t Mestreechs vaan e paar hoonderd jaor geleie te vergelieke mèt ’t Mestreechs vaan vendaog. Hei is ’n passaasj oet ’t Sermoen euver de Weurd:
‘Wat ein schoenheid, wat ein leevigheid stik neet in de Weurd, wat dunkt uch nou, gair zeet tog Mastreegtenairs wat bleef uch, gair staut te kieken wie Pietsnot, heb gair nou de moul vol tan, dat geleuf ich, sek mich ins wat fer sprauk sait schoender de kleijne vinger met eijn woord kink (=pink, FA), als ’t Mastreegs seet, kan men waul get schoender dinken of sekke, als op sig good Mastreegs, igh slabrik op het ies, en veel op mijn vot…’
In dezen teks stoon wäörd die ouch allewijl nog bestoon en die op dezelfde meneer gesjreve weure: wat, ein, neet, tan, ies, veel, vot, etc. Toch is ’t versjèl mèt ’t Mestreechs vaan noe vrij groet. De spelling vaan de sjrijver vaan ’t Sermoen is neet erg consequent en v’r mote dus veurziechteg zien mèt dao conclusies aon te verbinde euver de oetspraok. Toch is ’t meugelek um, op basis vaan de spelling, e paar conclusies te trèkke:
- de spelling ai, in wäörd wie gair, gaive, vergaite, spraike, Mastreegtenairs, pairdskeutel, etc. gief aon tot v’r hei wersjijnlek te make höbbe mèt de klinker in ’t Frans woord plaisir. Dat beteikent tot ’t Mestreechs vaan deen tied in die wäörd nog ’n oetspraok had die v’r noe in umligkende dörpe nog vinde: gaer, gaeve, vergaete, etc. Allewijl weure die wäörd in ’t Mestreechs oetgesproke mèt de lange klinker e: geer, geve, vergete, etc. In ’t Sermoen weure sommege wäörd neet allein mèt ai, meh ouch mèt e(e) gespeld: laivigheid / leevigheid, waireld / werreld, aivel / evel. Weer aandere höbbe allein de spelling mèt e(e): der neven, seet, eten. Dat zouw kinne beteikene tot de verandering in de oetspraok vaan ae nao e al aon de geng waor;
- de spelling aud (in ein aud wijfke) en audste (in de audste van uch) wijs trop tot ’t Mestreechs toen nog gein aaj en aj had, wie in aajd en ajdste;
- de spelling aa in Fraans, Fraansman, laansem (‘langzaam’), gaanse en verstaand beteikent wersjijnlek tot de klinker in dees wäörd langer woort aongehawwe es noe ’t geval is;
- de spelling s- in wäörd wie slabrik, speule, stool en sprauk gief aon tot ’t Mestreechs in de 18e iew al de oetspraok mèt s- had. Mèt aander wäörd, de Panninger lijn, die de grens vörmp tösse s- (stool) en sj- (sjtool), laog toen ouch al ten ooste vaan Mestreech;
- allewijl weurt de t aon ’t ind vaan wäörd neet oetgesproke in de combinaties -cht, -ft, -gt, -kt, -pt en -st. Dit versjijnsel steit bekind es t-elisie. In ’t Sermoen vinde v’r wäörd mèt en wäörd zoonder t, wat trop zouw kinne wieze tot toen vaan systematische t-elisie nog gein spraoke waor.
Veurbeelde:
Mèt -t Zoonder -t
laift (‘leeft’) Mastreegs (‘Maastrichts’)
licht (‘licht’) sprik (‘spreekt’)
perfect (‘perfect’) gedag (‘gedacht’)
maakt (‘maakt’) sleg (‘slecht’)
getruust (‘getroost’) vlook (‘vloekt’)
- oet ’t feit tot de oonbepaolde wijs en aander vörm vaan werkwäörd dèks wel, meh ouch dèks neet, mèt n op ’t ind weure gesjreve mage v’r mesjiens concludere tot ’n verandering aon de geng waor in de riechting vaan de oetspraok zoonder n, die v’r allewijl höbbe. In ’t Sermoen vinde v’r:
Mèt n Zoonder n
zie sitten se babbele
se maaken se spraike
gegaiven wasse
Aofgezeen vaan informatie euver de oetspraok, versjaf d’n teks vaan ’t Sermoen ouch gegeves euver de grammatica vaan ’t Mestreechs vaan de 18e iew.
Veurbeelde:
- ’t persoenlek veurnaomwoord veur d’n 2e persoen inkelvoud is dou (ouch gespeld doe en du): dou hoorejaiger;
- zinne weure oontkinnend gemaak door middel vaan de dobbel oontkinning gein…en of neet..en:
…es gair gein Mastreegs en kond - …es geer gei Mestreechs kint
…um datse neet huuren en willen - …umtot ze neet hure wèlle
Allewel tot d’n teks vaan ’t Sermoen nog altied vrij good te begriepe is (ouch al is de spelling hiel aanders es die vaan noe), is dit toch e gans aander soort Mestreechs es ’t begin vaan ’t verhaol ‘Comité’ oet de bundel Lache is oonnötteg vaan Pol Brounts oet 1994:
‘De veurzitter vaan ’t "Oudercomité" opende de ierste vergadering in ’t nui jaor en hètde ederein hartelek welkom, speciaol menier Bakkes dee veur d’n ierste kier debij waor en d’n ierste gróp zouw vertegenwoordege, strak zouwe ze nog ’nen oetlègk kriege euver wie dat noe zaot mèt die gróppe in de basissjaol, en heer hoopde tot ’t ’n hiel vröchbaar jaor zouw weurde veur de sjaol en veur hun allemaol’.
Tot ’t Mestreechs verandert kinne v’r ouch good zien es v’r in d’n Diksjenaer vaan Endepols kieke nao de wäörd die heer e steerke (*) gegeve heet. Dat steerke gief aon tot v’r te make höbbe mèt typisch Mestreechse wäörd. Väöl vaan die wäörd zien intösse hielemaol oet ’t Mestreechs verdwene. Dao zalle neet zoe väöl Mestreechtenere mie zien die nog wete wat de wäörd in ’t volgend lieske beteikene:
aomer*- houtskool
blatsj* - mond
doedej* - schat
fèlmeker* - ijdeltuit
glitspoejer* - talk
ieverans* - ergens
kavok* - fut
loespoem* - slimmerik
nóddele* - zeuren
oele* - domme vrouw
pinnefókser* - vrek
rewaasj* - drukte
sjoevertig* - rillerig
transenere* - plagen
ummezus* - tevergeefs
verklendere* - verspillen
wajele* - waggelen
zoegeliek* - aanstonds
Toch is ’t neet zoe tot alle wäörd die in d’n Diksjenaer e steerke höbbe in oonbruuk zien geraak. De wäörd in de lies hei-oonder zien nog altied populair en weure door bekans alle sprekers vaan ’t Mestreechs nog gekind en gebruuk:
bats* - bil
rijstartel* - veter
behej* - poeha
sjievele* - glijden
bezej* - begrip
sjoor - bui
dèks* - dikwijls
struip* - troep
drekmaan* - vuilnisman
verpópzak* - verbouwereerd
gieles* - maag
versjèt*- vork
klómmel* - prul
wiemere* - aalbessen
lótsj* - speen
zawwele* - kletsen
pune* - kussen
zwegel* - lucifer
’n Derde meneer um te laote zien tot ’n dialek aon ’t verandere is, is te loere nao zoegenaomde ‘variabele’ (Boves en Gerritsen, 1995, pp. 53-55). Bij variabele is spraoke vaan taolvariatie. Sommege sprekers vaan ’t Standaardnederlands zègke, beveurbeeld, altied taartje, terwijl aandere altied gebakje zègke. De wäörd taartje en gebakje höbbe dezelfde beteikenis en weure ‘variante’ geneump. Variabele vinde v’r ouch in ’t Mestreechs, boe v’r te make höbbe mèt de volgende gevalle:
- versjèllende wäörd mèt dezelfde beteikenis;
- versjèllende vörm vaan ’tzelfde woord;
- versjèllende menere um e woord oet te spreke.
Volgens taolkundege wijs ’t bestoon vaan variante op ’n verandering die in ’n taol of dialek aon de geng is. De twie wäörd, vörm of menere um e woord oet te spreke zien mèt ein in concurrentie. In e bepaold stadium zien ze alle twie in gebruuk. Sommege Mestreechtenere zègke, beveurbeeld, altied hoof, aandere zègke altied tuin en weer aandere zègke soms hoof en soms tuin. De ervaring wijs evels oet tot eine variant ’t oeteindelek zal verlere. Daobij späölt d’n invlood vaan ’t Standaardnederlands ’n groete rol.
Veurbeelde vaan variabele in ’t Mestreechs:
1. Versjèllende wäörd mèt dezelfde beteikenis:
appelekouwe - abrikoze
krenkde - ziekte
appelesene - senesappele
naober - buurmaan
beslaag - beroerte
naoberse - buurvrouw
boezjie - keers
plezereg - pretteg
bomma - oma
poor - prei
bompa - opa
rijstartel - veter
compleminte - groete
sjoen - mooi
gezèt- krant
sjoor- bui
goonsdag - woensdag
stievele - laarze
gruuts - trots
tappesere - behaange
z’ch hajje - z’ch haoste
teleur - bord
hin - kip
tot - dat
hoof - tuin
tuurtsje - gebekske
hospitaol- ziekenhoes
ummertouw - steeds
huif - knikker
veendel - vlag
kajee - sjrif
versjèt - vork
kemissie - boodsjap
verstómpele - verberge
kiekoet - etalaasj
wie - toen
kraank - ziek
zwaoger - sjoenbroor
krevat - das
zwiegerse - sjoenzuster
2. Versjèllende vörm vaan ’tzelfde woord:
In ’t Mestreechs vinde v’r ouch nogal get gevalle boe e woord twie vörm heet die mèt ein concurrere. Sommege lui gebruke d’n eine vörm, aander lui d’n aandere.
Veurbeelde:
(heer) begós - (heer) begón
(heer) huurde - (heer) hoort
begós - begónne
kaver - kalleve
(heer) bleus - (heer) blaos
ketele - ketels
(heer) doch - (heer) dach
(heer) kwaom - (heer) kaom
aander - ander
(heer) leus - (heer) lees
daker - dake
(n)iemes - (n)iemand
(iech) deeg - (iech) doog
sjijnde - sjeen
(iech) doon - (iech) daon
(heer) stóng/sting - (heer) stoont
einsegste - einegste
waos - waor
gater - gate
weite - wete
gawdeef - gajdeef
weure - weurde
gedoch - gedach
zek - zakke
getrouwd - getrojd
zelvers - zelf
geweite - gewete
(heer) zeukde - (heer) zoch
(heer) góng - (heer) ging
zölle - zalle
huip - houpe
Variante wie kwaom / kaom mote neet verwisseld weure mèt gevalle wie kaw / kaajd en vijf / vief. Bij variante is de käös tösse d’n eine vörm en d’n aandere vrij. Dat is neet ’t geval bij kaw / kaajd en vijf / vief. Dao hingk de vörm aof vaan de conteks boe-in ’t woord veurkump. De volgende veurbeelde laote dat zien:
Dit is ’n kaw kamer
Dit is een koude kamer
’t Is hei altied kaajd
’t Is hier altijd koud
Häör ma had vief kinder en zie heet ’rs ouch vijf
Haar moeder had vijf kinderen en zij heeft er ook vijf
3. Versjèllende menere um e woord oet te spreke:
Twie hiel intressante veurbeelde vaan veranderinge die al innigen tied in ’t Mestreechs aon de geng zien betreffe de oetspraok vaan wäörd die in ’t Nederlands beginne mèt s + medeklinker of mèt zw-.
s + medeklinker
In wäörd die in ’t Nederlands aon ’t begin de combinatie s + medeklinker höbbe heet ’t Mestreechs ouch miestal s + medeklinker, beveurbeeld in de volgende combinaties:
sl-:
slag - slaag
slim - slum
sm-:
smijten - smiete
smid - smeed
st-:
staart - start
stom - stom
In z’nen Diksjenaer gief Endepols veur dees veurbeelde de oetspraok mèt s-. Heer waor dus vaan meining tot dat de gebrukeleke oetspraok waor. Veur e paar wäörd gief heer evels ouch de oetspraok mèt sj-: sjlam (‘kolenslik’), sjlouw (‘sluw’), sjmachlap (‘klaploper’) en sjtóm (‘stom’). Bij sjtóm gief Endepols es commentaar tot die oetspraok ’t woord ‘affektief beladen’ maak. Brounts en Dumoulin (1992, p.49) spreke in dit verband vaan ‘emfatisch gebruuk’.
De oetspraok sj- weurt al in 1851 door Franquinet vermeld in wäörd wie schtein (‘steen’) en schtommerik (‘stommerik’), es ze teminste mèt naodrök weure oetgesproke. Houben (1905, p.51) mèrk op tot de s veur t en n soms es sj- weurt oetgesproke, meh allein ‘als men bijzonderen nadruk op ’t woord wil leggen, en dan nog slechts bij enkele woorden’. Es veurbeelde gief heer sjnoets en sjtein. Tans (1938, p.199) geit väöl wijer. Volges häöm kin ’t Mestreechs in alle veurbeelde die hei-bove zien gegeve neet allein s-, meh ouch sj- höbbe.
Dees opmèrkinge zien intressant umtot ze zouwe kinne wieze op ’n oontwikkeling die in ’t Mestreechs in dit soort wäörd al get langer aon de geng is, naomelek vaan de oetspraok s- nao de oetspraok sj-. De oetspraok mèt sj- huurt me allewijl inderdaod wie langer wie dèkser, allewel ze wersjijnlek beperk is tot sommege wäörd. Me huurt Mestreechtenere dèks sjtom en sjnoets zègke, meh neet sjtad en zeker neet (op ze ‘boers’!) Mesjtreech.
Es v’r ’t euver Mestreech en ’t Mestreechs höbbe, mote v’r euveregens neet vergete tot binne de gemeinte Mestreech nogal get dialektische variatie besteit. De s- oetspraok is karakteristiek veur ’t Mestreechs, meh in Hier (wat sinds 1969 bij Mestreech huurt) zègke ze sjpeule en sjtoon, in plaots vaan speule en stoon.
Zw-
In Endepols kriege alle wäörd die in ’t Nederlands beginne mèt zw- dezelfde oetspraok in ’t Mestreechs.
Veurbeelde:
zwak - zwaak
zwerend - zweretig
zwijgen - zwiege
De oetspraok zjw- gief Endepols veur de volgende wäörd, mèt es commentaar ‘met affekt’:
zjwens - pak slaag
zjwijn(d)erij - zwijnerij
Ouch hei geit Tans (1938, p.199) weer väöl wijer, es heer sjrijf ‘dat in Maastricht een zekere tweeslachtigheid heerscht, doordat daar naast z in deze gevallen ook [zj] kan vóórkomen, en wel bij bijzondere logisch-psychologische nadruk’.
De oetspraok mèt zj- is allewijl neet oongebrukelek. Väöl lui zègke zjwart (in plaots vaan zwart) en zjwiege (in plaots vaan zwiege). Ouch hei is wersjijnlek ’n verandering aon de geng, zjus wie dat ’t geval is mèt s- en sj-.
In de veurbeelde die v’r heibove höbbe gezeen is d’n invlood vaan ’t Standaardnederlands evident. In väöl gevalle weurt ’t Mestreechs woord door e woord oet ’t Standaardnederlands vervaange. Dat gebäört, beveurbeeld, in:
gezèt > krant
gruuts > trots
hoof > tuin
sjoor > bui
In weer aander gevalle weurt e woord oet ’t Standaardnederlands euvergenome, meh de oetspraok vaan dat woord weurt aon ’t Mestreechs aongepas.
Veurbeelde:
boezjie > keers
kemissie > boodsjap
kajee > sjrif
tuurtsje > gebekske
D’n invlood vaan ’t Standaardnederlands manifesteert z’ch ouch hiel dudelek in de vörm vaan ’t miervoud vaan zelfstandege naomwäörd. In väöl gevalle zien v’r tot sprekers vaan ’t Mestreechs de vörm preferere die aonslete bij ’t Standaardnederlands:
daker > dake
huip > houpe
ketele > ketels
zek > zakke
Tot hei veranderinge aon de geng zien bliek oet ’n oonderzeuk vaan Münstermann (1996). Heer vroog 64 Mestreechtenere o.a. wat ’t miervoud is vaan de wäörd daak, gaat en kaaf. Volgens d’n Diksjenaer vaan Endepols zouw dat e miervoud op -er mote zien: daker, gater en kaver. De antwoorde die Münstermann kraog waore es volg verdeild:
daker: 23
dake: 36
deek: 2
daak: 2
deker: 1
gater: 37
gate: 26
gaat: 1
kaver: 45
kalleve: 10
kallever: 3
kave: 4
kaaf: 1
kallevere: 1
De antwoorde laote zien tot hei nogal get oonzekerheid besteit. De informante hadden ’t in 105 antwoorde good en in neet minder es 87 gevalle fout.
Structureel dialekverluus vinde v’r neet allein bij ’t miervoud vaan zelfstandege naomwäörd. Oonderzeuk (Münstermann en Hagen, 1986) liet, beveurbeeld, zien tot verluus ouch optreujt bij werkwäörd. Väöl (veural jonger) Mestreechtenere zien geneig um werkwäörd wie sjijne en sjuive oonregelmaotege vörm te geve (sjeen / gesjene en sjoof / gesjove), in plaots vaan de regelmaotege vörm (sjijnde / gesjijnd en sjuifde / gesjuif) die ze altied in ’t Mestreechs höbbe gehad. Ouch hei manifesteert z’ch d’n invlood vaan ’t Standaardnederlands.
bevat op dit momint
|
Trefwäörd 24028 |
Rijmwäörd 67311 |
Spreekwäörd 1620 |